Biografia

Teodor Józef Fryderyk Jeske-Choiński, pseudonim M. Bogdanowicz, Pancerny, Habdank, T.J. Orlicz, ur. 27 lutego 1854 roku w Pleszewie w Wielkopolsce. Wywodził się ze spolonizowanej rodziny niemieckiej. Jego ojcem był Fryderyk Jeske, dietariusz sądowy, a matką – Franciszka Choińska, od której wziął drugi człon nazwiska, mający podkreślać jego przywiązanie do polskości.

Ukończył gimnazjum w Poznaniu, by zdać maturę w 1872 roku. Następnie kształcił się w kierunku technicznym, chcąc zostać inżynierem budowy dróg. W tych latach opublikował swoje pierwsze utwory literackie:  Cztery Fantazje (Poznań 1876, wydane pod pseudonimem M. Bogdanowicz), Kossak i Kuczma dwaj konfraktowie (Lipsk 1876), Karmazyn (Poznań 1877), Pierwsza miłość. Powieść z XVIII wieku (Lwów 1878), Syn burmistrza. Obrazek z niedawnej przeszłości (Lwów 1879). Odznaczały się one, mimo swej jeszcze niedojrzałości literackiej, nerwem publicystycznym, co zresztą już na zawsze cechowało jego twórczość. Pod względem treści, utwory te miały charakter antyklerykalny i antyszlachecki. Pisane były w duchu laickiego pozytywizmu, typowego dla tamtego okresu. W tym samym duchu Jeske-Choiński opublikował szereg artykułów polemicznych i recenzji na łamach czasopism takich jak „Ateneum”, „Nowiny” i „Przegląd Tygodniowy”.

Zajęcie się publicystyką skłoniło autora do zmiany kierunku studiów z technicznych na filozoficzne. Podjął naukę na uniwersytetach we Wrocławiu, Pradze i Wiedniu. W czasie pobytu w Pradze w 1881 roku został prezesem polsko-czeskiego stowarzyszenia „Koło polskie” oraz założycielem „Ogniska Polskiego”, będącego centrum kulturalno-oświatowym dla Polaków w Czechach. Po ukończeniu studiów, w 1882 roku Jeske-Choiński przeniósł się do Warszawy, gdzie oddał się pracy dziennikarskiej i pisarskiej.

Lata pobytu na emigracji oraz wejście w wiek dojrzały spowodowały jego przemianę wewnętrzną, połączoną z odrzuceniem dawnych, naiwnych poglądów, zbliżonych nieco do idealistycznej postawy Tadeusza Kościuszki. Potępił część haseł pozytywistycznych, zwłaszcza tych odnoszących się do laickości i antyklerykalizmu. Związał się z czasopismami „Niwa”, „Rola” i „Słowo”, kojarzonymi z ruchem młodo-konserwatywnym. Nurt ten uznawał potrzebę reform społecznych, jednak potępiał dążenia demokratyczne i socjalistyczne, stawiając na wartości patriotyczne i katolickie. Jednocześnie zauważał rosnący problem antypolsko nastawionego żydostwa, reprezentowanego na terenach „Kraju Przywiślańskiego” głównie przez nasiedlonych przez carat po Powstaniu Styczniowym, żydów rosyjskich, zwanych Litwakami. Jeske-Choiński zwalczał ich wpływy polityczne, piętnował obskurantyzm i zacofanie. Przyczynę ich postawy widział przede wszystkim w talmudycznym fanatyzmie, na bazie którego Żydzi dehumanizowali nie-żydów, dozwalając sobie na każde kłamstwo i oszustwo na ich szkodę.

Swoje poglądy na temat Żydów oraz części polskich elit, bagatelizujących ich antypolskie i antychrześcijańskie postawy, Jeske-Choiński wyraził w szeregu artykułów m.in. Żydzi na tułactwie (1884), Pozytywizm warszawski i jego główni przedstawiciele (1886), Po latach dwudziestupięciu (1891), Żyd w powieści polskiej (1914) oraz licznych artykułach na temat żydostwa w czasopiśmie „Rola”, które publikował pod pseudonimem Pancerny. Sztandarowymi pracami z zakresu żydoznawczego były natomiast: Neofici polscy (Warszawa 1904), Poznaj Żyda! (Warszawa 1912) oraz Historia Żydów w Polsce (Warszawa 1919).

Jeske-Choiński utrzymywał się z krytyki literackiej i teatralnej, umieszczanej m.in. na łamach „Wieku”, „Gazety Lwowskiej” i „Kuriera Warszawskiego”. Został kierownikiem działu literackiego w tym ostatnim czasopiśmie. Jako dziennikarz był bardzo płodny. Tylko w ciągu 10 pierwszych lat pobytu w Warszawie napisał ok. 2000 artykułów.

W swoich kolejnych pracach: Na schyłku wieku (Warszawa 1894) i Rozkład w życiu i literaturze (Warszawa 1895), Jeske-Choiński ostro gromił współczesność, nazywając ją okresem upadku, rozprzężenia, zmierzchem cywilizacji. Przewidywał też brutalne wydarzenia, które uderzą w Europę. Dla wzmocnienia swoich pozycji, sięgał po argumenty z przeszłości, wskazując na analogie z rozkładem świata starożytnego, osobliwie Cesarstwa Rzymskiego. Do tego celu używał powieści historycznej, ukazując na wybranych przykładach przyczyny upadku cywilizacji, które jawią się jako stałe dla wszystkich państw i wszystkich czasów. W związku z tym tematem powstały jego najbardziej wartościowe dzieła: Gasnące słońce (Warszawa 1895), Ostatni Rzymianie (Warszawa 1897), Tiara i Korona (Warszawa 1900). Wiele uwagi w swojej twórczości poświęcił także rewolucji francuskiej i w szerszym znaczeniu – idei gwałtownych zmian społecznych, których był stanowczym krytykiem. Odzwierciedleniem jego poglądów na ten temat była trylogia: Błyskawice (1907), Jakobini (1909) i Terror (1911), w której przedstawił odrażające aspekty rewolucji. Została ona poprzedzona studium pt. Psychologia Rewolucyi Francuskiej (1906). 

Powieści Jeske-Choińskiego na temat historii Rzymu i Francji uzyskały ogromny, europejski zasięg i były tłumaczone na liczne języki. Na polskim autor gruncie zasłynął także z powieści O Mitrę hospodarską: powieść historyczna z XVI stulecia (Warszawa 1904). W pewnym momencie jego sława dorównywała tej, którą zyskał Henryk Sienkiewicz, z którym zresztą Jeske-Choiński się przyjaźnił, podobnie jak z Józefem Ignacym Kraszewskim. Uznania współczesnych nie zyskała natomiast jego twórczość dramatyczna. Sztuki Na straconym posterunku (Warszawa 1891) i Ostatni akt (Lwów 1895) przeszły praktycznie bez echa. Podobny los spotkał jego powieści o tematyce współczesnej: Z miłości, Ballada jakich wiele (Kraków 1884), Stłumione Iskry (Warszawa 1886), Nad Wartą (Kraków 1888), W pętach (Warszawa 1893). Bardziej trwałe okazały się jego studia z zakresu literatury niemieckiej i francuskiej. Z ważniejszych prac wymienić należy: Główne prądy tendencyjnej powieści niemieckiej („Niwa” 1881), Dramat niemiecki XIX w. (Warszawa 1883), Henryk Heine (Kraków 1885), Źródła i pochód naturalizmu w beletrystyce francuskiej („Niwa” 1882), Emil Zola jako polemista i krytyk („Tygodnik Ilustrowany” 1892).

Na początku XX wieku Teodor Jeske-Choiński redagował „Wędrowca” oraz patronował seriom wydawniczym literatury pięknej, które często opatrywał swoimi wstępami. W 1910 roku wyjechał do Lwowa, gdzie objął funkcję redaktora naczelnego jednego z najbardziej konserwatywnych czasopism galicyjskich – „Kroniki Powszechnej”. Wybuch I Wojny Światowej zastał go w Wiedniu, w trakcie pisania powieści Demon odrodzenia: powieść historyczna z czasów włoskiego Odrodzenia (Warszawa 1917). W 1915 roku, po przejściu frontu niemiecko-austriackiego, powrócił do Warszawy, gdzie wznowił dawną działalność i dokończył pracę nad w/w powieścią. Tam też zmarł 14 kwietnia 1920 roku, doczekawszy wskrzeszenia niepodległej Polski.

1 października 1951 roku nazwisko Jeske-Choińskiego trafiło do „Wykazu książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu” komunistycznego Ministerstwa Kultury i Sztuki, będącego swoistym, rewolucyjnym indeksem ksiąg zakazanych. Od tej pory nie wolno było wznawiać jakichkolwiek prac jego autorstwa. W ten sposób, pisarz, który był jednym z najwybitniejszych polskich literatów przełomu XIX i XX wieku miał zostać całkowicie zapomniany, wyparty z polskiej świadomości narodowej. Transformacja ustrojowa tylko częściowo zmieniła tę sytuację. Po 1989 roku wprawdzie można wznawiać jego prace, jednak ich autor wciąż znajduje się w orbitach nieformalnej cenzury, ze względu na „żydowskie” elementy swojej twórczości. Co jakiś czas środowiska żydowskie i lewicowe przypominają o nim, opisując jego działalność w negatywnym świetle. Jak dotąd jednak, oprócz prymitywnej krytyki, zwykle lokalizowanej w kontekście wydarzeń z II Wojny Światowej (której autor nie dożył), nikt nie potrafił wykazać błędów w jego pracach na temat Żydów.

Teodor Jeske-Choiński był świetnym pisarzem, ale też człowiekiem idei. Jego klasę literacką budowała umiejętność przekładania uniwersalnych idei na sceny, które poetyzował odautorskim komentarzem. Jak sam zapisał: „Artysta bywa zawsze sprawiedliwszym od publicysty i uczonego, bo w piersi jego drga serce gorące, wrażliwe na wszystko, co piękne i sponiewierane”.

Na tym właśnie polega siła jego prac.

Opracował Radosław Patlewicz

Biografia w trakcie rozbudowywania. Jeżeli posiadają Państwo jakieś materiały (których nie ma w internecie), mogące nam pomóc rozbudować biografię tego wybitnego pisarza, to prosimy o kontakt pod adresem: kontakt@magnapolonia.org